Więcej o nawiązaniach Lovecrafta do opowieści niesamowitych można znaleźć w dziale INNE OPOWIEŚCI NIESAMOWITE.
Edgar Allan Poe (19 stycznia 1809 – 7 października 1849) – amerykański poeta, nowelista i krytyk literacki, prawdopodobnie najważniejszy twórca literatury grozy wszech czasów. Uaktualnił powieść gotycką, zamieniając mroczne zamki i krypty Nadrenii na tereny młodej Ameryki. Groza jego opowieści nie opierała się już na zewnętrznych rekwizytach, lecz pochodziła z mrocznych umysłów narratorów. Poe jest również prekursorem opowieści detektywistycznej (w tym twórcą postaci Augusta Dupina, pierwowzoru Sherlocka Holmesa). Inspirował rzesze pisarzy i poetów, nie tylko grozy (m.in. Stefana Grabińskiego), ale też choćby francuskich dekadentów i symbolistów.
Ważniejsze dzieła Poego w kontekście twórczości Lovecrafta:
Dla Lovecrafta poznanie twórczości Poego w wieku 8 lat było potężnym wstrząsem. Upodobanie do literatury klasycznej i mitologii zaczął dzielić z miłością do opowieści niesamowitej. Sam opisuje to wydarzenie tak: „Wtedy właśnie odkryłem EDGARA ALLANA POEGO!! To był mój upadek. W wieku ośmiu lat ujrzałem, jak błękitny firmament Argos i Sycylii pogrąża mrok miazmatycznych wyziewów grobowca!” (list do Bernarda Austina Dwyera, 3 marca 1927, H.P. Lovecraft: Biografia, s. 56).
Ponieważ Poe był dla Lovecrafta tak ważną postacią (nazywał go „bogiem fikcji literackiej” czy też „bogiem fantazji”), pisarz z Providence czerpał z niego garściami. Widać to zwłaszcza, jak sam przyznaje w Nadprzyrodzonej grozie w literaturze: „utrzymywanie jednego nastroju i wywieranie jednego wrażenia w opowiadaniu czy rygorystyczne ograniczanie zdarzeń do takich, które mają bezpośrednie znaczenie dla intrygi i odgrywają kluczową rolę w punkcie kulminacyjnym” (w: Przyszła na Sarnath zagłada, s. 532). Dlatego lista opowiadań Lovecrafta inspirowanych przez Poego lub powiązanych z nim jest spora:
Ważniejsze publikacje dzieł Poego w Polsce: Opowiadania, Czytelnik, Warszawa 1989; Wybór opowiadań, Świat Książki, Warszawa 2009; Opowieści miłosne, śmiertelne i tajemnicze, Vesper, Poznań 2010, Miasto w morzu i inne utwory poetyckie, Vesper, Poznań 2018.
Arthur Machen (własc. Arthur Llewelyn Jones; 3 marca 1863 – 15 grudnia 1947) – walijski pisarz, tłumacz, eseista, aktor, dziennikarz i mistyk. W dziedzinie opowieści niesamowitej zasłynął zwłaszcza opowiadaniem Wielki Bóg Pan; w Anglii bardziej znana jest jednak nowelka Łucznicy, która przyczyniła się do narodzin legendy o Aniołach z Mons. Za życiowe osiągnięcie Machena uznaje się powieść The Hill of Dreams. Chociaż był bardzo płodnym autorem, to tylko część jego dorobku zyskała uznanie.
Lovecraft poznał twórczość Arthura Machena latem 1923 roku. Charakteryzował ją w ten sposób:
Spośród żyjących twórców, jacy wznieśli kosmiczny strach na najwyższy poziom artystyczny, niewielu – o ile w ogóle ktokolwiek – może równać się z wszechstronnym Arthurem Machenem, autorem kilkunastu dłuższych i krótszych opowieści, w których pierwiastki ukrytej grozy i przyczajonej trwogi osiągają niemal niezrównaną konkretność i realistyczną wyrazistość. Machen, człowiek ogólnie oczytany oraz mistrz nadzwyczajnie lirycznego i ekspresywnego stylu, więcej może świadomego wysiłku włożył w swą łotrzykowską Chronicle of Clemendy, inspirujące eseje, żywo napisane książki autobiograficzne, świeże i natchnione przekłady, a nade wszystko w swój pamiętny epos o wrażliwym estetycznym umyśle: powieść The Hill of Dreams, której młody bohater daje się uwieść magii starożytnego walijskiego otoczenia – zarazem rodzinnych stron autora – i wiedzie przyśniony żywot w rzymskim mieście Isca Silurum, z którego dziś została jedynie usiana ruinami wioska Caerleon-on-Usk. Nie zmienia to wszakże faktu, że przeszywająca twórczość niesamowita Machena z lat dziewięćdziesiątych XIX wieku i początków XX pozostaje klasą dla siebie i wyznacza odrębną epokę w dziejach tej formy literackiej (Nadprzyrodzona groza w literaturze, w: Przyszła na Sarnath zagłada, s. 563-564).
Mistyczność, dekadencja, zanurzenie w magii natury czy tajemniczość, które dostrzegał w dziełach Machena, sprawiły, że uznał go za jednego z czterech „współczesnych mistrzów”, a jego opowiadanie Biały lud za drugie (zaraz po Wierzbach Blackwooda) najlepsze opowiadanie grozy wszech czasów.
Dzieła Machena miały spory wpływ na twórczość Lovecrafta. „Mały Lud”, skrywające się przed ludzkością, porywające dzieci reliktowe monstra z opowiadań takich jak Jaśniejąca piramida, Biały lud czy Opowieść o czarnej pieczęci, stanowił pierwowzór Wielkich Przedwiecznych, którzy tak samo w ukryciu oczekują ponownego przejęcia władzy na świecie.
Ważniejsze dzieła Machena w kontekście twórczości Lovecrafta:
Teksty Lovecrafta związane z Machenem lub przez niego wyraźnie zainspirowane:
W Polsce ukazały się dwie książki Arthura Machena: Inne światy, C&T, Toruń 2007 oraz Troje szalbierzy, C&T, Toruń 2018.
Algernon Henry Blackwood (14 marca 1869 – 10 grudnia 1951) – brytyjski autor powieści i opowiadań niesamowitych, jak również historii dla dzieci. Występował w radiu i telewizji, czytając swoje teksty. Nim osiągnął sukces literacki, parał się wieloma zajęciami. Był m.in. mleczarzem, hotelarzem, modelem i barmanem. Uwielbiał kontakt z przyrodą, co odbijało się w twórczości i życiu osobistym. Interesowały go również sprawy duchowe i mistyczne – w szczególności interesował się Różokrzyżem oraz buddyzmem.
Lovecraft poznał twórczość Blackwooda w 1920 roku za sprawą Jamesa F. Mortona, jednak zachwycił się nią dopiero w 1924 roku, przeczytawszy opowiadanie Wierzby. Uznał je za najlepszy krótki tekst grozy wszech czasów, stwierdzając że to „prawdopodobnie najbardziej druzgocący utwór pełen nadnaturalnych, odrażających sugestii, jaki dane mi było czytać w ciągu ostatniej dekady” (list do Lillian D. Clark, 29-30 września 1924, cyt. za: H.P. Lovecraft: Biografia, s. 645). Kolejne utwory skłoniły go do zaliczenia Blackwooda pośród czterech „współczesnych mistrzów” opowieści niesamowitej. W eseju Nadprzyrodzona groza w literaturze pisał tak:
Wielkość geniuszu Blackwooda jest poza wszelką dyskusją; dotychczas nikt nawet nie zbliżył się doń, jeśli chodzi o kunszt, powagę i drobiazgową wierność w rejestrowaniu podtekstów dziwności obecnych w zwyczajnych rzeczach i doświadczeniach czy nadnaturalną wręcz przenikliwość w szczegółowym budowaniu kompletnych wrażeń i postrzeżeń wiodących od rzeczywistości w stronę nadnaturalnego życia czy takichż wizji. Blackwood nie potrafi wprawdzie czarować poetyckim wysłowieniem, lecz jest absolutnym i niekwestionowanym mistrzem niesamowitej atmosfery; nawet zwykły, beznamiętny opis psychologiczny urasta u niego do rangi osobnej opowieści. Nikt tak jak on nie rozumie, że niektóre wrażliwe umysły na zawsze zamieszkują pogranicze snu i jawy (Nadprzyrodzona groza w literaturze, w: Przyszła na Sarnath zagłada, s. 570-571).
Najważniejsze dzieła Algernona Blackwooda w kontekście twórczości Lovecrafta:
Utwory Lovecrafta związane z Blackwoodem lub przez niego zainspirowane:
W Polsce ukazała się jedna książka Algernona Blackwooda: Wendigo i inne upiory, Wydawnictwo C&T, Toruń 2006, a także dwa opowiadania: Wyznanie w zbiorze Tchnienie grozy (Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1974) oraz Rączy wilk w Nie czytać o zmierzchu, t. 1 (Iskry, Warszawa 1983).
Edward John Moreton Drax Plunkett, osiemnasty baron Dunsany (24 lipca 1878 – 25 października 1957) – irlandzki pisarz, dramaturg, poeta, eseista. Najbardziej znany z opowieści fantasy ze świata Pegāny i opowieści niesamowitych. Był oficerem w piechocie lądowej, mistrzem Irlandii w szachach (wymyślił nawet własny rodzaj tej gry) oraz strzelaniu z pistoletu. Uwielbiał polowania i podróże.
Lovecraft poznał dzieła lorda Dunsany jesienią 1919 roku za sprawą koleżanki z organizacji dziennikarstwa amatorskiego, Alice M. Hamlet, i natychmiast uległ ich urokowi. Co najmniej przez 2 kolejne lata będzie tworzył opowiadania w stylu Irlandczyka. Zachwyciły go zwłaszcza piękny, harmonijny, poetycki styl, niesamowite fabuły ukazujące kosmiczną wyobraźnię autora, egzotyczność, a także filozofia zaprzęgnięta do fikcji literackiej. Dunsany był jedynym spośród ulubionych autorów Lovecrafta, którego ten widział na żywo – było to na wykładzie w Bostonie, 20 października 1919 roku. Jest to kolejny autor zaliczany przez Lovecrafta do grupy „współczesnych mistrzów”. Pisał o nim tak:
Lord Dunsany, wynalazca nowej mitologii i twórca zaskakującego folkloru, pozostaje oddany dziwnemu światu fantastycznego piękna, toczy wieczną, zaprzysięgłą wojnę przeciw siermiężności i brzydocie codziennego życia. Reprezentuje najprawdziwiej kosmiczny punkt widzenia, jaki kiedykolwiek zaistniał w literaturze wszystkich epok. Równie jak Poe uwrażliwiony na jakości dramatyczne i znaczenie poszczególnych słów oraz detali, a znacznie lepiej wyposażony retorycznie – w prosty liryczny styl oparty na prozie Biblii króla Jakuba – czerpie w niesłychanie efektywny sposób z niemal każdego korpusu mitów i legend z kręgu kultury europejskiej i tworzy złożony, eklektyczny cykl fantastyczny, w którym orientalna barwność, helleńska forma, teutońska ponurość i celtycka figlarność łączą się ze sobą w tak znakomitą mieszankę, że każdy z elementów wspiera i uzupełnia pozostałe bez szkody dla idealnej zgodności i jednorodności całości. Większość utworów rozgrywa się w bajecznych krainach – „za rubieżami Wschodu” czy „na skraju świata”. Stworzony przez Dunsany’ego system oryginalnych nazw osobowych i miejscowych, zaczerpnięty ze źródeł klasycznych, orientalnych i innych, jest cudem wszechstronnej wynalazczości i poetyckiej wnikliwości (…).
Słowem kluczem do twórczości Dunsany’ego jest raczej piękno niż groza. Dunsany miłuje soczystą zieleń nefrytu i miedzianych kopuł, kocha blask zachodzącego słońca oblewający delikatnie minarety z kości słoniowej w niemożliwych przyśnionych miastach. Nie brak też w jego tekstach humoru i ironii nasycających łagodnym cynizmem i modyfikujących to, co w innym wypadku byłoby tylko naiwnie intensywne. Wszelako, co nieuniknione u mistrza triumfującej nierzeczywistości, zdarzają mu się muśnięcia kosmicznej trwogi współbieżne z autentyczną tradycją gatunku (Nadprzyrodzona groza w literaturze, w: Przyszła na Sarnath zagłada, s. 573-574).
To z dzieł lorda Dunsany Lovecraft zapożyczył pomysł stworzenia własnej pseudomitologii.
Ważniejsze książki Dunsany’ego:
Utwory Lovecrafta zainspirowane Dunsanym lub z nim jakoś związane:
W Polsce ukazały się: Noc w oberży, 1935 (3 dramaty); Barbarzyńca i marzyciel, Wydawnictwo Versus, Lublin 1990 (antologia utworów lorda Dunsany i Roberta E. Howarda); Córka króla elfów, Wydawnictwo C&T, Toruń 2009. Jego opowiadania znaleźć można m.in. w antologiach: Czarnoksiężnicy z Krainy Osobliwości: humoreski fantasy, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999; Wielka Księga Fantasy: tom 1, Fabryka Słów, Lublin 2011. Pełną bibliografię polskich wydań lorda Dunsany można znaleźć tutaj: BIBLIOGRAFIA.
Montague Rhodes James (1 sierpnia 1862 – 12 czerwca 1936) – mediewista, rektor King’s College w Cambridge, później Eton College. W wolnych chwilach zajmował się pisaniem opowieści o duchach i upiorach, redefiniując klasyczne, gotyckie historie. Odbijało się w nich zwłaszcza jego zamiłowanie do antykwarstwa, przez co niekiedy jego teksty określa się mianem „antykwarycznego ghost story”.
Lovecraft poznał dzieła Jamesa zapewne w grudniu 1925 roku, kiedy przygotowywał się do pisania Nadprzyrodzonej grozy w literaturze. Z miejsca zapałał do nich ogromnym entuzjazmem, zaliczając ich autora do grona „współczesnych mistrzów”. Tak pisał o nim w swoim eseju:
Stwarzając iluzję codzienności i zwykłości, wprowadza nienaturalne zjawiska ostrożnie i stopniowo; na każdym kroku odciąża je, dawkując swojskie, przyziemne detale, niekiedy doprawia je też szczyptą fachowej wiedzy antykwarycznej. Świadom bliskich związków łączących dzisiejszą twórczość niesamowitą i nagromadzoną tradycję gatunku na ogół wyposaża relacjonowane zdarzenia w odległe antecedencje historyczne; pozwala mu to bardzo zręcznie spożytkować rozległą wiedzę o przeszłości oraz rzetelnie, przekonująco opanowaną archaiczną stylistykę i koloryt. Jego ulubioną scenerią są wiekowe katedry – James umie je opisywać z biegłością i drobiazgowością prawdziwego specjalisty (Nadprzyrodzona groza w literaturze, w: Przyszła na Sarnath zagłada, s. 576).
Chociaż z początku Lovecraft zachwycał się Jamesem, po paru latach uznał, że „nie jest to tak naprawdę pisarz tej klasy co Machen, Blackwood czy Dunsany. Jest najbardziej przyziemnym z «wielkiej czwórki»” (list do J. Vernona Shea’ego, 5 lutego 1932, cyt. za: H.P. Lovecraft. Biografia, s. 649). Mimo to uważał jego opowieści za majstersztyk idealnej struktury narracyjnej. Szczególnym uznaniem darzył opowiadanie Hrabia Magnus, które zaliczał do ulubionych dzieł.
Zbiory opowieści grozy, jakie wydał James:
W Polsce toruńskie wydawnictwo C&T opublikowało zbiory: Opowieści starego antykwariusza (2006), Opowieści o duchach (2012) oraz Pieć flakoników (2014). Opowiadania pojawiły się także w antologiach: Dom bez powrotu, Bramy piekieł, Nie czytać o zmierzchu, t. 1, Opowieści z dreszczykiem. Noc druga.
Ambrose Gwinnett Bierce (24 czerwca 1842 – zaginął w 1913 roku w Meksyku) – dziennikarz, pisarz, poeta, eseista, satyryk. Znany z niepochlebnej opinii na temat ludzkości, co wyrażał w swoich satyrach, szczególnie w Diablim dykcjonarzu (The Devil’s Dictionary). Walczył w wojnie secesyjnej, wiele z jego opowieści rozgrywa się w tym mrocznym okresie. Krytycy dzielą twórczość prozatorską Bierce’a na opowieści wojenne oraz niesamowite. Do dziś nie wyjaśniono jego zniknięcia w Meksyku, gdzie przyglądał się wojnie domowej. Wspólnymi znajomymi Lovecrafta i Bierce’a byli Samuel Loveman (wydał Twenty-One Letters of Ambrose Bierce) oraz Adolphe de Castro (on z kolei napisał biografię).
HPL poznał dzieła Bierce’a dużo wcześniej niż twórczość Machena czy Blackwooda. W Nadprzyrodzonej grozie w literaturze pisze tak: „był cenionych satyrykiem i pamflecistą, lecz reputację artystyczną wyrobił sobie głównie szaleńczymi, makabrycznymi nowelami, z których wiele traktuje o wojnie secesyjnej i stanowi najbardziej sugestywny i realistyczny wyraz tego konfliktu, jaki otrzymaliśmy dotychczas w literaturze pięknej. Niemal wszystkie utwory Bierce’a to opowiadania grozy i choć często jest to tylko fizyczna i psychiczna groza mieszcząca się w granicach Natury, sporo utworów zawiera jednak pierwiastek nadprzyrodzonego zła i przoduje w amerykańskiej literaturze niesamowitej” (Nadprzyrodzona groza w literaturze, w: Przyszła na Sarnath zagłada, s. 544). Podobnie jak w przypadku M.R. Jamesa i lorda Dunsany, uznawał strukturę jego opowiadań za wzór do naśladowania dla wszystkich zajmujących się krótką formą. Śmierć Halpina Fraysera i Odpowiednie otoczenie zaliczał pośród swoich ulubionych opowieści grozy.
Ważne dzieła Bierce’a, zwłaszcza w kontekście Lovecrafta:
Utwory Lovecrafta zainspirowane przez Bierce’a lub z nim związane:
Polskie wydania książek Bierce’a:
Szczegółowa bibliografia dostępna jest w książce Diabli dykcjonarz z 2019 roku.
Walter John de la Mare (25 kwietnia 1873 – 22 czerwca 1956) – brytyjski poeta, pisarz. Długi czas pracował w biurze statystycznym, lecz w wolnym czasie tworzył. Dziś znany jest głównie z wierszy dla dzieci, chociaż w swoim czasie zdobywał prestiżowe nagrody za powieści dla dorosłych.
Anglik napisał około 100 opowiadań, z czego mniej więcej czterdzieści ma charakter nadprzyrodzony. Większość z nich zebrano w zbiorach The Riddle and Other Stories oraz The Connoisseur and Other Stories. Powstały też dwie powieści o charakterze nadnaturalnym: Henry Brocken (1904) i The Return (1910).
Lovecraft poznał dzieła Brytyjczyka w połowie lat dwudziestych. Pisał o nim: „wybitny twórca, dla którego niewidzialny mistyczny świat nieustannie stanowi bliską i żywą rzeczywistość: poeta Walter de la Mare. Jego przejmujące wiersze i wyborna proza noszą trwałe ślady dziwnej wizyjności, wiodące głęboko w zakryte sfery piękna oraz straszne i zakazane wymiary bytu” (Nadprzyrodzona groza w literaturze, w: Przyszła na Sarnath zagłada, s. 556).
Utwory polecane przez Lovecrafta:
Dzieła Lovecrafta, które zostały zainspirowane utworami Mare’a:
W Polsce ukazał się jeden zbiór jego opowieści niesamowitych, Quincunx i inne opowiadania (Wydawnictwo Literackie, Kraków 1980), w którym znaleźć można wspomniane wyżej Ciotkę Seatona oraz Katedrę Wszystkich Świętych. Z niedostępnych w tym zestawie utworów jest Samotnik w Nie czytać o zmierzchu 1 (Iskry, Warszawa 1983). Wiersz Widmowi słuchacze można znaleźć w III tomie Poetów języka angielskiego (Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1974)
William Hope Hodgson (15 listopada 1877 – 17 lub 19 kwietnia 1918) – brytyjski pisarz i eseista. Prowadził nietuzinkowe życie. Przerwał edukację, by zaciągnąć się na statek. Podróżował po całym świecie. Tułaczkę po morzach przerwał na 2 lata, by dokończyć kształcenie. W tym czasie zaczął uprawiać kulturystykę, później zajmował się demaskowaniem iluzjonistów, fotografią, a w czasie I wojny światowej został oficerem artylerii. Zginął od pocisku.
Lovecraft poznał twórczość Hodgsona dopiero latem 1934 roku za sprawą Hermana Koeniga, natychmiast włączając spory fragment o niej do poprawionej wersji Nadprzyrodzonej grozy w literaturze. Pisze tam o Angliku: „Mało kto potrafi za pomocą niewinnych napomknień i nieznaczących szczegółów tak sugestywnie uzmysłowić bliskość nienazwanych sił i napierających potwornych bytów czy wytworzyć poczucie widmowości i nienormalności przedstawianych krajobrazów czy budowli” (Nadprzyrodzona groza w literaturze, w: Przyszła na Sarnath zagłada, s. 559). Prawdopodobnie Lovecraft przyczynił się do zachowania dzieł Hodgsona od zapomnienia: August Derleth, sugerując się opinią pisarza z Providence, w późniejszych latach wydawał książki Brytyjczyka.
Ważniejsze publikacje W.H. Hodgsona:
U nas w kraju ukazały się: Dom na granicy światów (Czytelnik, Warszawa 1985), Widmowi piraci (PiK, Katowice 1992), Tropiciel duchów (Wydawnictwo C&T, Toruń 2011). W wersji uproszczonej i wygładzonej dla młodzieży opublikowano opowiadanie Horror tropików w antologii Wielka księga strachu (Media Rodzina, Poznań 2009).
Matthew Phipps Shiel (21 lipca 1865 – 17 lutego 1947) – pisarz brytyjski pochodzenia karaibskiego. Tworzył opowiadania i powieści, najbardziej znany jest z utworów fantastycznych. Prawdopodobnie najsłynniejszą jego książką jest The Purple Cloud (1901), opisująca zagładę ludzkości. Lovecraft pośród najlepszych utworów literatury grozy wymieniał jego The House of Sounds.
Ważniejsze utwory M. P. Shiela:
W Polsce ukazało się tylko opowiadanie Kselusza (Bramy piekieł, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1991).
Robert William Chambers (26 maja 1865 – 16 grudnia 1933) – poczytny pisarz amerykański początków XX wieku. Zaczął swoją karierę od opowieści grozy, lecz porzucił je na rzecz romansów. Z tego powodu Lovecraft nazywał go „upadłym Tytanem”.
Lovecraft poznał jego twórczość niesamowitą za sprawą W. Paula Cooka w marcu 1927 roku. Niektórzy uważali, że to Chambers zainspirował stworzenie Necronomiconu – w zbiorze opowiadań Król w Żółci główny motyw gra straszliwa księga, zatytułowana tak samo jak zbiór. Lovecraft wszelako stworzył swój wolumin zanim poznał dzieła Chambersa. Nie tylko HPL uległ fascynacji tym obiektem – nawiązywali do niego Karl Edward Wagner, Lin Carter, James Blish i inni twórcy fantastyki. Na początku 2014 roku renesans zainteresowania Chambersem wywołały nawiązania do jego książki w popularnym serialu HBO True Detective.
Ważniejsze zbiory opowiadań Chambersa (tylko literatura grozy):
Utwory Lovecrafta częściowo zainspirowane tekstami Chambersa:
W Polsce w kwietniu 2014 roku nakładem C&T ukazała się książka Król w Żółci Chambersa, zawierająca cztery opowiadania grozy z The King in Yellow plus dodatkowe trzy teksty niesamowite:
Specjalnie dla serwisu hplovecraft.pl Maciej Płaza przełożył jedną z brakujących nowel ze zbioru Król w Żółci – Ulicę Czterech Wiatrów.